गुरुचरित्र अध्याय 34 में बताया गया है कि कैसे गुरु की कृपा से प्राणसंकट दूर होता है और आयु में वृद्धि होती है। यह अध्याय हमें सिखाता है कि हमें गुरु के चरणों में समर्पण करना चाहिए और उनकी कृपा प्राप्त करने का प्रयास करना चाहिए। इस अध्याय में, हम देखते हैं कि कैसे एक राजकुमार को जीवन-संकट से बचाया जाता है। राजकुमार को एक गंभीर बीमारी हो गई थी और वह मृत्यु के कगार पर था। राजा ने सभी डॉक्टरों को बुलाया, लेकिन कोई भी राजकुमार को ठीक नहीं कर सका।
श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वत्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः ।
श्रीगुरु म्हणती दंपतीसी । ऐका तो पराशर ऋषि ।
तया काश्मीर रायासी । रुद्राक्षमहिमा निरोपी ॥ १ ॥
तया राजकुमाराचें । पूर्वजन्मींचे चरित्र साचें ।
विस्तार करोनि सुधावाचे । निरोपिलें ऋषीश्र्वरें ॥ २ ॥
संतोषोनि तो राजा । लागला त्याचे पादांबुजा ।
कर जोडोनियां वोजा । विनवीतसे परियेसा ॥ ३ ॥
राजा म्हणे ऋषीश्र्वरासी । स्वामी निरोपिलें आम्हांसी ।
पुण्य घडलें आत्मजासी । रुद्राक्षधारण करोनियां ॥ ४ ॥
पूर्वजन्मीं अज्ञानेसी । रुद्राक्ष बांधिले तये वेश्यीं ।
तेणें पुण्यें दशा ऐशी । पावले दोघे कुमारक ॥ ५ ॥
ज्ञानवंत ते आतां जाण । रुद्राक्ष करिताति धारण ।
पुढें यांचे लक्षण । कवणेपरी वर्ततील ॥ ६ ॥
भूत-भविष्य-वर्तमानीं । त्रिकाळज्ञ तुम्ही ज्ञानी ।
सांगा स्वामी विस्तारुनि । माझे-मंत्रिकुमरकाचें ॥ ७ ॥
ऐकोनि रायाचें वचन । सांगे ऋषि विस्तारुनि ।
दोघां कुमरकांचे लक्षण । अपूर्व असे परियेसा ॥ ८ ॥
ऋषि म्हणे रायासीं । पुत्राचें होणार पुससी ।
ऐकतां दुःख पावसी । कवणेपरी सांगावें ॥ ९ ॥
राजा विनवी तये वेळीं । स्वामी निरोपावें सकळी ।
उपाव करोनि तात्काळीं । दुःखावेगळा तूंचि करिसी ॥ १० ॥
ऐसें म्हणतां ऋषेश्र्वर । सांगता जाहला विस्तार ।
ऐक राया तुझ्या कुमरा । वर्षें बारा आयुष्य असे ॥ ११ ॥
तया बारा वर्षांत । राहिले असती दिवस सात ।
आठवे दिवशीं येईल मृत्यु । तुझ्या पुत्रासी परियेसा ॥ १२ ॥
ऐकोनि ऋषीचे वचन । राजा मूर्छित जाहला तत्क्षण ।
करिता जाहला रोदन । अनेकपरी दुःखित ॥ १३ ॥
ऐकतां राजा तये वेळीं । लागला ऋषीचे चरणकमळीं ।
राखें राखें तपोबळी । शरणागत मी तुझा ॥ १४ ॥
नानापरी गहिंवरत । मुनिवराचे चरण धरीत ।
विनवीतसे स्त्रियेसहित । काय करावें म्हणोनि ॥ १५ ॥
कृपानिधि पराशर । सांगता झाला विस्तार ।
शरण रिघें जगद्गुरु । उमाकांत शिवासी ॥ १६ ॥
मनींचें भय त्यजूनि । असावें आतां शिवध्यानीं ।
तो राखेल शूलपाणि । आराधावें तयासी ॥ १७ ॥
जिंकावया काळासी । उपाव असे परियेसीं ।
सांगेन तुम्हां विस्तारेसीं । एकचित्ते अवधारा ॥ १८ ॥
स्वर्ग-मृत्यु-पाताळासी । देव एक व्योमकेशी ।
निःकलंक परियेसीं । चिदानंदस्वरुप देखा ॥ १९ ॥
ऐसा देव मूर्तिमंत । रजोरुपें ब्रह्मा सृजित ।
सृष्टिक्रमणकारणार्थ । वेद चारी निर्मिले ॥ २० ॥
तयां चतुर्वेदांसी । दिधलें तया विरंचीसी ।
आत्मत्त्व संग्रहासी । ठेविलें होतें उपनिषद ॥ २१ ॥
भक्तवत्सल सर्वेश्र्वर । त्याही दिधला वेदसार ।
‘ रुद्राध्याय ‘ विस्तार । दिधला तया ब्रह्मयासी ॥ २२ ॥
रुद्राध्यायाचा महिमा । सांगता असे अगम्या ।
यातें नाश नाहीं प्राणा । अव्यय असे परियेसा ॥ २३ ॥
परतत्व शिवात्मक । रुद्राध्याय असे अधिक ।
ब्रह्मयानें चतुर्मुख । विश्र्व सृजिलें वेदमतें ॥ २४ ॥
तया चतुर्मुखीं देखा । वेद चारी सांगे निका ।
वदनींदक्षिण ऐका । यजुर्वेद निरुपिला ॥ २५ ॥
तया यजुर्वेदांत । उपनिषदसार ख्यात ।
रुद्राध्याय विस्तारत । सांगे ब्रह्मा मुनिवरां ॥ २६ ॥
समस्त देव-ऋषींसी । मरीचि अत्रि परियेसीं ।
आणिक समस्त देवांसी । सांगे ब्रह्मा तये वेळीं ॥ २७ ॥
तेचि ऋषि पुढें देखा । शिकविती आपुले शिष्यादिकां ।
त्यांचे शिष्यें पुढें ऐका । आपुले शिष्यांसी शिकविलें ॥ २८ ॥
पुढें त्यांचे पुत्रपौत्रीं । शिकविलें ऐका पवित्रीं ।
विस्तार झाला जगत्त्रीं । रुद्राध्याय भूमीवरी ॥ २९ ॥
याहूनि नाहीं आणिक मंत्र । त्वरित तप साधत ।
चतुर्विध पुरुषार्थ । लाधे त्वरित परियेसा ॥ ३० ॥
नानापरींचे पातक । केला असेल महादोष ।
रुद्रजाप्यें होय निक । तोचि पावे परम पद ॥ ३१ ॥
आणिक एक नवल केलें । ब्रह्मदेवें रचियेले ।
देवतीर्थ असे भलें । स्नान पान करावें ॥ ३२ ॥
तेणें कर्में परिहरती । संसार होय निष्कृती ।
जे जे श्रीगुरुसी भजती । तेचि तरती भवसागर ॥ ३३ ॥
सुकृत अथवा दुष्कृत । जें जें कीजे आपुले हित ।
जैसें पेरिलें असेल शेत । तेंचि उद्भवे परियेसा ॥ ३४ ॥
सृष्टिधर्मप्रवृत्तीसी । रचिलें ब्रह्मयानें परियेसीं ।
आपुलें वक्षपृष्ठदेशीं । धर्माधर्म उपजविले ॥ ३५ ॥
जे जन धर्म करिती । इह सौख्य होय गति ।
अधर्में जे रहाटती । पापरुपी तेचि जाणा ॥ ३६ ॥
काम क्रोध लोभ खूण । मदमत्सर परिपूर्ण ।
‘ अधर्माचे सुत ‘ जाण । इतुके ‘ नरनायक ‘ ॥ ३७ ॥
गुरुतल्पग सुरापानी । पुल्कस स्वरुप अंतःकरणीं ।
कामुक असती परिपूर्णी । तेचि प्रधान नरकीचे ॥ ३८ ॥
क्रोधें पितृवधी देखा । मातृवधी असती जे कां ।
ब्रह्महत्यादि पातका । कन्याविक्रयी जे जन ॥ ३९ ॥
इतुके क्रोधापासूनि । उद्भवले म्हणोनि ।
पुत्र जहाले जाणोनि । ‘ क्रोधसुत ‘ म्हणती तयांसी ॥ ४० ॥
द्विज-देवस्वहरण देखा । ब्रह्मस्व घेवोनि नेदी जो कां ।
सुवर्णतस्कर ऐका । ‘ लोभपुत्र ‘ याचें नाम ॥ ४१ ॥
ऐशा समस्त पातकांसी । यमें निरुपिलें परियेसीं ।
तुम्हीं जावोनि मृत्यासी । रहा्टी करणें आपुल्या गुणें ॥ ४२ ॥
तुम्हांसवें भृत्य देखा । देईन सर्व उपपातकां ।
समस्तां पाठवावें नरका । जे जन असती भूमीवरी ॥ ४३ ॥
यमाची आज्ञा घेऊनि । आलीं पातकें मेदिनीं ।
रुद्रजाप्यातें देखोनि । पळोनि गेलीं परियेसा ॥ ४४ ॥
जाऊनियां यमाप्रती । महापातकें विनविती ।
गेलों होतों आम्ही क्षिती । भयचकित होऊनि आलों ॥ ४५ ॥
जय जया महाराजा । आम्ही पावलों महाभया ।
किंकर तुमचे म्हणोनियां । प्रख्यात असे त्रिभुवनीं ॥ ४६ ॥
आम्ही तुमचे आज्ञाधारी । निरोपें गेलों होतों धरित्रीं ।
पोळलों होतों वन्हिपुरीं । रुद्रजाप्यातें देखोनियां ॥ ४७ ॥
क्षितीवरी रहावयासी । शक्ति नाहीं आम्हांसी ।
पाहतां रुद्रजाप्यासी । पोळतों आम्ही स्वामिया ॥ ४८ ॥
ग्रामोग्रामीं नदीतीरीं । वसती द्विज महानगरीं ।
देवालयीं पुण्यक्षेत्रीं । रुद्रजाप्य करिताति ॥ ४९ ॥
आम्हा कवणेपरी आम्हां गति । जाऊं न शकों आम्ही क्षितीं ।
रुद्रजाप्य नर करिती । तया ग्रामीं जाऊं न शकों ॥ ५० ॥
आम्ही जातों नरापाशीं । वर्तवितों पातकांसी ।
होतो नर महादोषी । मिति नाहीं परियेसा ॥ ५१ ॥
प्रायश्र्चित्तसहस्त्रेसीं । जो कां नव्हे पुण्यपुरुषी ।
तैसा द्विज परियेसीं । पुण्यवंत होतसे ॥ ५२ ॥
एखादे समयीं भक्तीसीं । म्हणतो रुद्राध्यायासी ।
तोही पुण्यवंत कैसी । होतो स्वामी यमराया ॥ ५३ ॥
तैसा पापी महाघोर । पुण्यवंत होय नर ।
भूमीवरी कैसे विचरुं । आम्हां कष्ट होतसे ॥ ५४ ॥
काळकूट महाविष । रुद्रजाप्य आम्हां दिसे ।
शक्ति नव्हे आम्हांसी । भूमीवरी जावया ॥ ५५ ॥
रुद्रजाप्यविषासी । शमन करावया शक्त तूं होसी ।
रक्ष रक्ष गा आम्हांसी । म्हणोनि विनविती पातकें ॥ ५६ ॥
इतुकें बोलती पातकें । ऐकोनि यम माथा तुके ।
कोपोनि निघाला तवकें । ब्रह्मलोका तये वेळीं ॥ ५७ ॥
जाऊनियां ब्रह्मयापाशी । विनवी यम परियेसीं ।
जय जया कमळवासी । जगस्रष्ट्या चतुर्मुखा ॥ ५८ ॥
आम्ही तुझे शरणागत । आज्ञेवरी कार्य करीत ।
पापी नरांते आणीत । नरकार्णव-पुरासी ॥ ५९ ॥
महापातकी नरांसी । आणवूं पाठवितों भृत्यांसी ।
पातकी होती पुण्यराशि । रुद्रजाप्येंकरुनियां ॥ ६० ॥
समस्त जाती स्वर्गासी । महापातकी अतिदोषी ।
नाश केला पातकांसी । शून्य जहालें नरकालय ॥ ६१ ॥
नरक शून्य झाले सकळ । माझें राज्य निर्फळ ।
समस्त जहालें कैवल्य । उत्पत्ति राहिली स्वामिया ॥ ६२ ॥
तुम्हीं होऊनि मनुष्यासी । स्वामित्व दिधलें भरंवसी ।
रुद्राध्यायनिधानेंसी । केवीं कारणें दिधलेति ॥ ६३ ॥
यातें उपाव करावयासी । देवा तूंचि समर्थ होसी ।
राखें गा आम्हांसी । राज्य गेलें स्वामिया ॥ ६४ ॥
याकारणें मनुष्यासी । पातकातें लाविलेंसी ।
रुद्रजाप्य महाविष । पातकातें जाळीतसे ॥ ६५ ॥
येणेंपरी यम देखा । विनविता झाला चतुर्मुखा ।
प्रत्युत्तर देतसे ऐका । ब्रह्मदेव यमासी ॥ ६६ ॥
अभक्तीनें दुर्मदेसीं । रुद्रजाप्य करिती तयांसी ।
अज्ञान लोक तामसी । उभे निजूनि पढती नर ॥ ६७ ॥
त्यातें अधिक पापें घडतीं । त्यांसी तुम्ही दंडा त्वरिती ।
जे जन भक्तिभावे व्यक्ती । रुद्रजाप्य नरांते ॥ ६८ ॥
बाधों नका तुम्ही ऐका । सांगावें ऐसें पातकां ।
रुद्रजाप्य पुण्य अधिका । जे जन म्हणती भक्तीसीं ॥ ६९ ॥
पूर्वजन्मीं पाप करिती । अल्पायुषी होऊनि उपजती ।
तया पापा होय निष्कृति । रुद्रजाप्यें करुनियां ॥ ७० ॥
तैसा अल्पायुषी नर । रुद्रजाप्य करितां निर्भर ।
पापें जावोनि निर्धार । दीर्घायुषी होय देखा ॥ ७१ ॥
तेजो-वर्चस्व-बल-धृति । आयुरारोग्य ज्ञान संपत्ति ।
रुद्र जपतां वर्धती । ऐक यमा एकचित्तें ॥ ७२ ॥
रुद्रजाप्यमंत्रेसीं । स्नान करविती ईश्र्वरासी ।
तेंचि उदक भक्तीसीं । जे जन करिती स्नानपान ॥ ७३ ॥
त्यातें मृत्युभय नाही । अणि एक नवल पाही ।
रुद्रजाप्यें पुण्य देही । चिरंजीव फळ आसे ॥ ७४ ॥
रुद्र जपोनि उदकासी । स्नान केलिया नरांसी ।
मृत्यु भीतसे तयांसी । तेही तरतील भवार्णवीं ॥ ७५ ॥
शतरुद्र-अभिषेकासी । पूजा करिती महेशासी ।
ते जन होती शतायुषी । पापनिर्मुक्त परियेसा ॥ ७६ ॥
ऐसें जाणोनि मानसीं । सांगावें आपुले दूतांसी ।
रुद्रजाप्य द्विजासी । बाधों नको म्हणे ब्रह्मा ॥ ७७ ॥
ऐकोनि ब्रह्मवचना । यम आला आपुले स्थाना ।
म्हणोनि पराशरें जाणा । रायापुढें निरोपिलें ॥ ७८ ॥
आतां तुझे कुमारासी । उपाय सांगेन परियेसीं ।
दहासहस्त्र रुद्रेसी । स्नपन करीं शिवासी ॥ ७९ ॥
दहा सहस्त्र वर्षांवरी । तुझे पुत्र वांचती स्थिरी ।
राज्य करतील धुरंधरी । जैसा इंद्र अमरनाथ ॥ ८० ॥
त्याचे राज्यश्रियेसी । नाश नव्हे परियेसी ।
अकंटक संतोषी । राज्य करिती तुझे सुत ॥ ८१ ॥
बोलवावें द्विजांसी । विद्वजन-शतांसी ।
ज्ञानी यज्ञनिष्ठांसी । पाचारावें परियेसा ॥ ८२ ॥
ऐशा विप्रांकरवीं देखा । करावें शिवासी अभिषेका ।
आयुष्य वर्धेल कुमारका । सद्यःश्रेय होईल ॥ ८३ ॥
येणेंपरी रायासी । सांगे पराशर ऋषि ।
राजा आनंदभरितेसीं । आरंभ केला तिये वेळी ॥ ८४ ॥
जैसा पराशर गुरु । निरोप दिधला द्विजवरु ।
तैसे बोलाविले सहस्त्रु । विद्वजन ब्राह्मणांसी ॥ ८५ ॥
शतसंख्या कलशेसी । पुण्य-इक्षुरसेसी ।
विधिपूर्वक शिवासी । अभिषेचिलें परियेसा ॥ ८६ ॥
त्याचि जळें पुत्रासी । स्नान करवी प्रतिदिवसीं ।
येणेपरी सात दिनेसी । आराधिला ईश्र्वर ॥ ८७ ॥
अवधि जहाली दिवस सात । मूर्छना आली अकस्मात ।
क्षण एक पडला अचेत । पराशरें रक्षिलें ॥ ८८ ॥
तया समयीं अवचिता । वाक्य जहालें अदृश्यता ।
सवेंचि दिसे अद्भुत । दंडहस्त महापुरुष ॥ ८९ ॥
महादंष्ट्र भयचकित । आले होते महादूत ।
समस्त द्विज रुद्र पढत । मंत्रस्वरें देताति ॥ ९० ॥
मंत्राक्षता अवसरीं । घालिती तया कुमरावरी ।
दूत पाहती उभे दूरी । जवळी येऊं न शकती ॥ ९१ ॥
होते महापाश हातीं । कुमरावरी टाकूं येती ।
दंडहस्त शिवदूती । मारुं आले तयेवेळीं ॥ ९२ ॥
भयचकित महादूत । पळोनि गेले त्वरित ।
पाठीं लागले शिवदूत । वेदपुरुषरुप देखा ॥ ९३ ॥
येणेंपरी द्विजवरें । रक्षिलें तया राजकुमरा ।
आशीर्वचन देती थोर । वेदश्रुतीकरुनियां ॥ ९४ ॥
इतुकियावरी राजकुमर । सावध झाला मन स्थिर ।
राजयातें आनंद थोर । समारंभ करीतसे ॥ ९५ ॥
पूजन केलें द्विजवरांसी । भोजन जाहलें समस्तांसी ।
तांबूलादि दक्षणेसीं । संतुष्टविलें महाराजें ॥ ९६ ॥
संतोषोनि महाराजा । सभा रचिली महावोजा ।
बैसवोनि समस्त द्विजां । महाऋषीतें सिंहासनीं ॥ ९७ ॥
राजा आपुले स्त्रियेसहित । भोजन केले इष्ट सुत ।
येवोनि बैसला सभेंत । महानंद प्रवर्तला ॥ ९८ ॥
तया समयीं ब्रह्मसुत । नारदमुनि आला त्वरित ।
राजा जाऊनि सन्मुखत । अभिवंदिलें तये वेळीं ॥ ९९ ॥
पूजा करी उपचारीं । राजा साष्टांगी नमस्कारी ।
विनवीतसे अवसरीं । कर जोडोनि परियेसा ॥ १०० ॥
राजा म्हणे ऋषीसी । तूं त्रैलोक्यीं हिंडसी ।
काय वार्ता विशेषीं । अपूर्व कांही निरोपिजे ॥ १०१ ॥
नारद म्हणे रायासी । गेलों होतों कैलासासी ।
येतां देखिलें मार्गासी । अपूर्व जाहलें परियेसा ॥ १०२ ॥
महामृत्यु दूतांसहित । न्यावया आला तुझा सुत ।
सवेंचि येऊनि शिवदूत । तया मृत्युसी पराभविलें ॥ १०३ ॥
यमदूत पळोनि जाती । तया यमापुढें सांगती ।
आमुतें मारिलें शिवदूतीं । कैसे जावें क्षितीसी ॥ १०४ ॥
यम कोपें निघाला । विरभद्रापाशीं गेला ।
म्हणे दूतां कां मार दिधला । निरपराधें स्वामिया ॥ १०५ ॥
निजकर्मानुबंधेसीं । राजपुत्र गतायुषी ।
त्यातें आणितां दूतांसी । कां मारिलें शिवदूतीं ॥ १०६ ॥
तयेवेळीं वीरभद्र । कोपोनि झाला महारौद्र ।
वर्षावधि दहा सहस्त्र । आयुष्य असे राजकुमारा ॥ १०७ ॥
न विचारितां चित्रगुप्ता । वायां पाठविलें त्वां दूतां ।
वोखटें केलें शिवदूतें । जीवें सोडिले तुझे दूत ॥ १०८ ॥
बोलावूनि चित्रगुप्ता । विचारावें आयुष्य क्षिप्ता ।
म्हणोनि पाठविलें दूतां । चित्रगुप्ता पाचारिलें ॥ १०९ ॥
पुसतां चित्रगुप्तासी । काढोनि पाहती पत्रासी ।
द्वादशाब्द वर्षायुषी । राजकुमारा लिहिलें असे ॥ ११० ॥
तेथेंचि लिहिले होतें आणिक । दहा सहस्त्र वर्षे लेख ।
पाहूनि यम धरी शंका । म्हणे स्वामी अपराध ॥ १११ ॥
वीरभद्रातें वंदूनि । यम गेला परतोनि ।
आम्ही आलों तेथोनि । म्हणोनि सांगे नारद ॥ ११२ ॥
रुद्रजाप्यें पुण्य करितां । आपुष्य जाहलें तुझ्या सुता ।
मृत्युतें जिंकिलें सत्य । पराशरगुरुकरितां ॥ ११३ ॥
ऐसें नारद सांगोनि । निघोन गेला तेथोनि ।
पराशर महामुनीं । निरोप घेतला रायाचा ॥ ११४ ॥
समस्त गेले द्विजवर । राजा हर्षें निर्भर ।
राज्य केलें धुरंधर । पुत्रपौत्रीं महीवरी ॥ ११५ ॥
ऐसा रुद्राध्यायमहिमा । पूजा करावी गुरुब्रह्मा ।
भेणें नलगे काळ यमा । श्रीगुरु म्हणती दंपतीसी ॥ ११६ ॥
सिद्ध म्हणे नामधारकासी । ऐसी कथा विस्तारेसीं ।
श्रीगुरु सांगती दंपतीसी । प्रेमभावें करोनियां ॥ ११७ ॥
याकारणें श्रीगुरुसी । प्रीति बहु रुद्रेसीं ।
पूजा करी भक्तीसीं । रुद्राध्यायेंकरोनियां ॥ ११८ ॥
म्हणोनि सरस्वती-गंगाधर । सांगे गुरुचरित्रविस्तार ।
ऐकतां तरती भवसागर । लाधे चारी पुरुषार्थ ॥ ११९ ॥
॥ इति श्रीगुरुचरित्रामृते परमकथाकल्पतरौ
श्रीनृसिंहसरस्वत्युपाख्याने सिद्ध-नामधारकसंवादे
रुद्राध्यायमहिमावर्णनं नाम चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥
श्रीगुरुदत्तात्रेयार्पणमस्तु ॥ श्रीगुरुदेवदत्त ॥